W 2023 r. przedmiotem projektu konserwatorskiego dofinansowanego ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego były trzy XV-wieczne inkunabuły. To prawdziwe Białe Kruki. Dwie spośród wybranych ksiąg zachowały się w Polsce tylko w dwóch egzemplarzach, a trzeci, weneckie wydanie Cycerona, jest jedynym egzemplarzem w polskich zbiorach bibliotecznych, zachowanym tylko w bibliotece Prowincji w Krakowie.

Powstałe w latach 1471-1496 księgi od początku były związane z bernardyńskim księgozbiorem. Wszystkie potrzebowały pilnej interwencji konserwatorskiej.

– Johann Herolt, Sermones…, Hagenau 1496. To popularny w średniowieczu zbiór kazań dominikańskiego kaznodziei. Egzemplarz przechowywany w Krakowie był własnością bernardynów w Samborze (dzisiaj Ukraina). Centralny katalog „Inkunabuły w bibliotekach polskich” rejestruje tylko jeszcze jeden egzemplarz tego dzieła w Bibliotece Seminaryjnej we Włocławku.

– Gallus Abbas Cisterciensis, Malogranatum, Kolonia 1487. To dzieło teologiczne. W Polsce zachowały się jedynie dwa egzemplarze tego wydania, obydwa w Krakowie – w Bibliotece Jagiellońskiej i u Bernardynów na Stradomiu.

– Cicero Marcus Tullius, De finibus bonorum et malorum, Wenecja 1471. „Na krańcach dobra i zła” to jedno z najobszerniejszych dzieł filozoficznych Cycerona. Na karcie przedtytułowej krakowskiego egzemplarza znajduje się nota proweniencyjna: Conventus Stradomiensis. Egzemplarz wenecki z roku 1471, przechowywany prawdopodobnie od XV w. w krakowskim konwencie bernardynów, jest jedynym egzemplarzem w kraju.

Na fotografiach księgi kolejno (stan przed i po konserwacji):

Fot. 1 – 4. Johann Herolt, Sermones

Fot. 5 – 8. Gallus Abbas Cisterciensis, Malogranatum

Fot. 9 – 12. Cicero Marcus Tullius, De finibus bonorum et malorum.

W 2022 roku Biblioteka Prowincji OO. Bernardynów w Krakowie realizowała zadanie dofinansowane ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Konserwacji poddano kolejne inkunabuły z bernardyńskich zbiorów – trzy XV-wieczne tomy Biblii z komentarzami Mikołaja z Liry.

Mikołaj z Liry (ok. 1270 – ok. 1340) jest autorem wielu prac o tematyce teologicznej. Swoje najlepsze lata poświęcił na tłumaczenie i objaśnianie Pisma Św. „Postille” jego autorstwa przez wieki były ulubionym podręcznikiem egzegetów, zarówno chrześcijan jak i Żydów. Dzieło Mikołaja z Liry było pierwszym drukowanym komentarzem do Biblii, zostało wydane w Rzymie w 1470 roku. Kolejne ukazywały się między innymi w Wenecji, Bazylei, Norymberdze. W tych wszystkich XV-wiecznych wydaniach tekst Biblii znajduje się pośrodku strony, natomiast sam komentarz dookoła. To typowy układ tekstu dla tego typu literatury w okresie średniowiecza, zwany „modus modernus”. Komentowany fragment drukowany był większymi, a komentarz mniejszymi czcionkami. Taki układ wymagał od drukarza dużej umiejętności w rozplanowaniu materiału. W krakowskiej bibliotece bernardynów zachowały się egzemplarze dzieła Mikołaja z Liry tłoczone w Norymberdze, przez znakomitego drukarza Antona Kobergera w latach 1485, 1487 i 1497. Te trzy zabytkowe kodeksy były przedmiotem działań konserwatorskich w 2022 roku.

Kolejne tomy Biblii ze zbiorów naszej biblioteki, które były przedmiotem zadania, to nie tylko pięknie drukowane, wspaniałe zabytki piśmiennictwa. Są one także ważnym świadectwem duszpasterskiej działalności bernardynów. Pierwotnie były używane w bernardyńskich klasztorach w Tarnowie, Samborze i Krakowie. Kondycja zachowanych druków, liczne noty rękopiśmienne na kartach poszczególnych tomów, świadczą o wielkiej popularności i wieloletnim użytkowaniu tych egzemplarzy – przez wieki były czytane i żywo komentowane. Z tego też powodu dotrwały do naszych czasów w bardzo złym stanie i potrzebowały pilnej interwencji konserwatorskiej.

Na kolejnych zdjęciach: Biblia cum postillis Nicolai de Lyra… [ Pars 2, 3, 4], druk Norymberga XV w., (przed konserwacją/po konserwacji).

W 2021 roku Biblioteka Prowincji OO. Bernardynów w Krakowie zrealizowała konserwację trzech unikatowych inkunabułów – XV-wiecznych ksiąg, wydrukowanych w początkach epoki druku. Prace konserwatorskie zostały dofinansowane ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.

W ramach zadania zakonserwowane zostały trzy XV-wieczne „księgi użytkowe”: traktat medyczny, średniowieczna „encyklopedia” oraz niesłychanie popularny w swoich czasach podręcznik kaznodziejski. Wszystkie trzy dzieła przez długie lata były intensywnie używane przez naszych braci, o czym świadczą liczne noty rękopiśmienne. Księgi  były „zaczytane”, potrzebowały pilnej interwencji konserwatorskiej.

Pierwsza z nich to traktat medyczny (sygn.: XV 329), autorstwa perskiego lekarza, alchemika i filozofa Abu Bakr Muhammad ibn Zakarijja ar-Razi, znanego również jako Rhazes (865-925). Był on jednym z najwybitniejszych lekarzy średniowiecznego świata, autorem licznych dzieł medycznych, tłumaczonych także na łacinę. Jako pierwszy zastosował gips w celu unieruchomienia kończyny w przypadku złamania. Egzemplarz dzieła jego autorstwa, wydrukowany w Wenecji w 1483, był przechowywany do 1946 roku w klasztorze bernardynów w Samborze. Można przypuszczać, że ta księga medyczna służyła w przeszłości pomocą w prowadzeniu klasztornej apteki, o czym świadczą liczne noty marginalne.

Drugi inkunabuł to „Speculum morale” (sygn.: XV 654) , wydrukowany w 1485 r. w norymberskiej oficynie Antona Kobergera. Jest dziełem Wincentego z Beauvais, dominikanina, żyjącego na terenie Francji w latach 1194-1264. To księga o charakterze encyklopedycznym, summa średniowiecznej myśli pedagogicznej. Monumentalne dzieło przez wieki było w posiadaniu bernardynów z Koła, gdzie służyło jak podręcznik w studium filozoficzno-teologicznym tamtejszej zakonnej prowincji.

Trzecia księga „Sermones Pomerii de sanctis” (sygn.: XV 692), autorstwa Pelbartusa de Themeswar (1430-1504), zawiera kazania o świętych w dwóch częściach: zimowej i letniej. Autor był węgierskim franciszkaninem, pochodzącym z Temeswar (dzisiejsze Timisoara). Kilkunastoletnie studia teologiczne odbył na Akademii Krakowskiej, którą opuścił w roku 1471, jako doktor teologii. Prawdopodobnie w czasie swoich studiów kontaktował się z krakowskim klasztorem bernardynów. Resztę życia spędził w klasztorze w Budzie, gdzie prowadził wykłady z Pisma Św. Był wziętym kaznodzieją oraz autorem kazań wielokrotnie wydawanych w końcu XV i początkach XVI wieku.

Faza projektu: zrealizowany

Zadanie „Kontynuacja konserwacji unikatowych inkunabułów z biblioteki Prowincji OO. Bernardynów w Krakowie” dofinansowano ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego.
Całkowita wartość zadania: 91 500,- zł, w tym dofinansowanie: 66 500,- zł.